غدير خم و سقيفه بنى ساعده

 غدير خم و سقيفه بنى ساعده

پژوهش حاضر درصدد بررسى اين پرسش مهم است كه آيا در ماجراى سقيفه كه دوباره يا كمى بيشتر پس از واقعه غدير رخ داد و گروه هاى رقيب درباره جانشينى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) گفت و گو كردند، به حديث غدير استناد شد يا خير؟

پس از تبيين اجمالى اين دو حادثه تأثيرگذار در تاريخ اسلام و بيان مشابهت ها و تفاوت هاى آن دو، به منظور نزديك شدن به هدف پژوهش، گزينه هاى متصوّر درباره رخداد يا عدم رخداد واقعه غدير و نيز فرض هاى عدم استناد به غدير در سقيفه، مطرح و تجزيه و تحليل خواهد شد. هم چنين در اين مقاله، در مورد استنادات شيعه مبنى بر رخداد واقعه غدير و نيز تبيين شيعى جانشينى پيامبر(صلى الله عليه وآله) بحث شده است.

غدير خم و سقيفه بنى ساعده
در تاريخ صدر اسلام دو حادثه مهم رخ داده است كه در وقايع پس از خود، به ويژه دسته بندى درونى نظام اسلامى تأثير به سزايى داشته و هر دو مورد در ماه هاى پايانى عمر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) واقع شده است. اين دو حادثه عبارت اند از: 1 واقعه غديرخم در هيجدهم ذيحجه سال دهم هجرت، 2 ماجراى سقيفه بنى ساعده در اوايل سال يازدهم هجرت. اين دو حادثه، شباهت ها و تفاوت هايى دارند كه به آن ها اشاره مى كنيم:

الف) مشابهت ها

1 هر دو حادثه در اواخر حيات پيامبر(صلى الله عليه وآله) رخ داده است;
2 هر دو واقعه درباره مسئله جانشينى و زعامت و پيشوايى امت اسلامى پس از پيامبر(صلى الله عليه وآله) است;
3 هر دو واقعه با مردم ارتباط پيدا كرده و آنان از طريق تأييد و بيعت، حضور خود را اعلام نموده اند;
4 در هر دو حادثه، اصحاب پيامبر(صلى الله عليه وآله) حضور داشته اند;
5 در هر دو حادثه، محور موضوع به يكى از اصحاب پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى تصدى جانشينى برمى گردد و هر دو (على و ابوبكر) از قبيله قريش (قبيله پيامبر(صلى الله عليه وآله)) بوده اند;
6 هر دو واقعه، مبدأ پيدايش دسته بندى مذهبى بعدى در اسلام و پيدايش دو نظام امامت و خلافت در تقابل با يكديگر در تاريخ اسلام شده است; به عبارتى اين دو واقعه، نقطه كانونى پيدايش دو مذهب تشيع و تسنن در جهان اسلام مى باشند.

ب) تفاوت ها

1 اجتماع غدير به صورت عام و گسترده از همه افراد قبايل و شهرهاى اسلامى كه در سفر حج (حجة الوداع) پيامبر(صلى الله عليه وآله) حضور داشته و در راه بازگشت بودند برگزار گرديد، در حالى كه اجتماع سقيفه ابتدا از سوى انصار برپا شد و سپس چند تن از مهاجران در آن اجتماع حضور يافتند; بنابراين، رنگ قبيله اى داشت و مجمعى عام نبود;
2 زمان واقعه غدير و ابلاغ موضوع به پيروان، در ايام يكى از مراسم باشكوه مذهبى مسلمانان، يعنى سفر حج بوده است، در حالى كه اجتماع سقيفه در اندوهناك ترين شرايط، يعنى زمان درگذشت پيامبر بزرگ اسلام(صلى الله عليه وآله) كه مردم و بهويژه بنى هاشم بر بالين پيامبر و در حزن و اندوه بودند، واقع شد;
3 محل برگزارى اجتماع غدير خم در محل جُحفه بود كه به گروه خاصى تعلق نداشت و در فضايى باز و گشاده بود، اما مكان اجتماع سقيفه به گروهى خاص، يعنى بنى ساعده از انصار، وابسته بود. بنابراين، مكان رنگ قبيله اى داشت;
4 برگزار كننده غدير شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) با مأموريت و انگيزه اى الهى بود، لكن برگزار كنندگان اجتماع سقيفه برخى از بزرگان قبايل و با انگيزه تصاحب خلافت و براساس رقابت قبيله اى صورت گرفت (غدير در حضور پيامبر واقع شد، اما سقيفه در حال احتضار ايشان و در نتيجه با عدم حضور وى تشكيل شد);
5 در غدير، مسئله ولايت و جانشينى پيامبر(صلى الله عليه وآله) با معيارهاى دينى و با ابلاغ خدا به رسول، به مردم اعلام شد و موجب اكمال دين و اتمام نعمت و يأس كفار گرديد، اما در سقيفه، مسئله خلافت با معيارهاى قبيله اى و بيان تفاخرات به انگيزه رقابت با يكديگر مطرح شد و تنازع نيروهاى درون نظام اسلامى را در پى داشت; يعنى در واقع، اساس اختلاف و تفرقه مذهبى ميان مسلمانان شد;
6 مسئله غدير به نص بود، اما مسئله سقيفه به شورا و رايزنى شركت كنندگان واگذار شد;
7 واقعه غدير بسيار شفاف و با سخنرانى پيامبر و معرفى جانشين مورد نظر (حضرت على(عليه السلام)) به جمع حاضر و سپس اعلام وصايت او انجام گرفت و مردمِ حاضر آشكارا شنيدند و تبريك گفتند و قرار شد به غايبان هم برسانند، اما اجتماع سقيفه، عجولانه، مخفيانه و با پيش دستى انصار براى تعيين زمام دار از ميان خود، برگزار گرديد، در حالى كه كانديداهاى مورد نظر نيز به وضوح مشخص نبود. با رسيدن سه تن از مهاجران، اختلاف شديد شد و گفت و گوهاى بعدى و اختلاف ميان انصار موجب انتخاب خليفه گرديد. روز بعد، خليفه را به مسجد آورده و از مردم خواستند بر كار انجام شده بيعت نمايند، حال آن كه گروه بسيارى از مسلمانان كه در مدينه بودند در اجتماع سقيفه حضور نداشتند;
8 شخصى كه در غدير به مردم معرفى شد از نظر سنى جوان، نماينده روح پويا و پرتحرك اسلام بود، اما منتخب سقيفه، متأثر از نظام شيخوخيت قبيله اى، شيخ به شمار مى آمد و از سن بالا برخوردار بود و عمر او پس از انتخاب بيش از دو سال نپاييد;
9 گستره جغرافيايى و انسانى نظام برآمده از سقيفه (خلافت) به دليل در اختيار داشتن قدرت و حكومت بيشتر از گستره جغرافيايى و انسانى نظام برآمده از غدير (امامت) بوده است.

در مجموع، غدير در ماه ذيحجة الحرام (ماه حرام) ايام صلح و صفا، ماه ازدحام و فراخوانى عمومى مسلمانان، در پايان يك سفر معنوى در بازگشت از بيت الله الحرام و حرم امن الهى و پس از لبيكى همگانى به الله تعالى، در گستره صحرايى باز كه رنگ تعلق گروهى خاص را نداشت، و توسط حضرت محمد(صلى الله عليه وآله) كه رسول خدا بود و به قوم و قبيله اى خاص تعلق نداشت، بلكه پيامبرِ رحمت براى جهانيان (و ما ارسلناك الاّ رحمة للعالمين)2 و اسوه حسنه3اى براى انسان ها بود، در پى آيه ابلاغ4 از جانب خداى متعال و با گزينش برترين فرد (در ايمان و عمل = تقوا، جهاد، خدمت به اسلام، علوم و معارف دينى و ديگر فضايل)، و در شادباش هاى مردم به او «بخ بخ اصبحت مولاى كل مؤمن و مؤمنه» صورت گرفت، اما و سقيفه، بدون فراخوانى عمومى، خالى از قصد ابلاغ رسالت الهى، در فضاى محدود سايبان (سقيفه) قبيله اى، در پى بروز دوباره عصبيت هاى جاهلى براى فراچنگ آوردن منصبى پيش از دست يابى ديگران بدان، و با به رخ كشيدن تفاخرات قومى و چانه زنى هاى سياسى در پرتو سنت شيخوخيت، در اندوهناك ترين زمان تاريخ اسلام، و با ناديده انگارى وصاياى پيامبر(صلى الله عليه وآله)(در غدير، در كتابت حديث، در اعزام جيش اسامه و...) به انجام رسيد. اين جاست كه بايد اين پرسش را نمود كه واقعه غدير چه بود؟
واقعه غدير خم

رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در دهمين سال هجرت، زيارت خانه خدا (كعبه) را با اجتماع مسلمانان آهنگ فرمود، و بر حسب امر آن حضرت در ميان قبايل مختلف و طوايف اطراف اعلان شد، در نتيجه، گروه عظيمى به مدينه آمدند تا در انجام اين تكليف الهى (اداى مناسك حج بيت الله) از آن حضرت پيروى و تعليمات ايشان را فرا گيرند. اين تنها حجّى بود كه پيغمبر(صلى الله عليه وآله) بعد از مهاجرت به مدينه انجام داد، نه پيش از آن و نه بعد از آن ديگر اين عمل از طرف آن حضرت وقوع نيافت. اين حج را به اسامى متعدد در تاريخ ثبت نموده اند، از قبيل: حجة الوداع، حجة الاسلام، حجة البلاغ، حجة الكمال و حجة التمام.
در اين موقع، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) غسل و تدهين فرمود و فقط با دو جامه ساده (احرام) كه يكى را به كمر بست و آن ديگر را به دوش افكند روز شنبه 24 يا 25 ذيقعدة الحرام به قصد حج پياده از مدينه خارج شد و تمامى زنان و اهل حرم خود را نيز در هودج ها قرار داد و با همه اهل بيت خود و به اتفاق تمام مهاجران و انصار و قبايل عرب و گروه عظيمى از مردم حركت فرمود.5
اتفاقاً در اين هنگام بيمارى آبله يا حصبه در ميان مردم شيوع يافته بود و همين عارضه موجب شد كه بسيارى از مردم از عزيمت و شركت در اين سفر باز بمانند، با اين حال، گروه بى شمارى با آن حضرت حركت نمودند كه تعداد آن ها 124120 نفر و بيشتر ثبت شده است. البته اهالى مكه و آن ها كه به اتفاق اميرالمؤمنين على(عليه السلام) و ابوموسى از يمن آمدند بر اين تعداد اضافه مى شوند.6
پس از آن كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مناسك حج را انجام داد، با جمعيت همراه خود آهنگ بازگشت به مدينه فرمودند. چون به غديرخم (كه در نزديك جحفه است) رسيدند، جبرئيل امين فرود آمد و از جانب خداى تعالى اين آيه را آورد: «يا ايّها الرسول بلّغ ما أنزل إليك من ربّك و إن لم تفعل فما بلّغت رسالته والله يعصمك من الناس».7

بايد دانست كه جحفه منزل گاهى است كه راه هاى متعدد (راه اهل مدينه و مصر و عراق) از آن جا منشعب و جدا مى شوند. ورود پيغمبر(صلى الله عليه وآله) و همراهان به آن نقطه در روز پنجشنبه هجدهم ذيحجه تحقق يافت.
در اين هنگام آيه مذكور نازل شد و آن ها كه از آن مكان گذشته بودند به امر پيامبر بازگشتند و آن ها كه در دنبال قافله بودند رسيدند و در همان جا متوقف شدند. پيامبر نماز ظهر را با همراهان ادا نمود و پس از فراغ از نماز بر محل مرتفعى كه از جهاز شتران ترتيب داده بودند قرار گرفت و آغاز خطبه فرمود و با صداى بلند همگان را متوجه ساخت. آن حضرت در خطبه خود پس از حمد و ستايش خدا و گواهى به رسالت خود، از پايان عمر خويش و از اين كه آنان در كنار حوض در آن سرا بر او وارد خواهند شد، به آنان خبرداد و از آنان خواست كه مواظب دو چيز گران بها كه در ميان آن ها مى گذارد باشند; يعنى كتاب خدا، ثقل اكبر و عترت (اهل بيت) خود، ثقل اصغر، كه با تمسك به آن دو، گمراه نخواهند شد و آن دو نيز از هم جدا نمى گردند تا كنار حوض بر او وارد شوند. سپس دست على(عليه السلام) را گرفت و او را بلند نمود تا اين كه مردم او را ديدند و شناختند. و فرمود: «اى مردم! كيست كه بر اهل ايمان از خود آن ها سزاوارتر مى باشد؟» گفتند: خداى و رسولش داناترند. فرمود: «همانا خداى مولاى من است و من مولاى مؤمنان هستم و اولى و سزاوارترم بر آن ها از خودشان پس هر كس كه من مولاى اويم على(عليه السلام) مولاى او خواهد بود.» و اين سخن را سه بار و بنا به گفته احمد بن حنبل پيشواى حنبلى ها چهار بار تكرار فرمود. سپس دست به دعا گشود و گفت: «بار خدايا! دوست بدار آن كه او را دوست دارد و دشمن دار آن كه او را دشمن دارد و يارى فرما ياران او را و خوار گردان خوار كنندگان او را، و او را معيار و ميزان و محور حق و راستى قرار ده». آن گاه فرمود: بايد آنان كه حاضرند اين امر را به غايبان برسانند و ابلاغ نمايند».
هنوز جمعيت پراكنده نشده بود كه امين وحى الهى رسيد و اين آيه را آورد: «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً».8 در اين موقع، پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: «الله اكبر، بر اكمال دين و اتمام نعمت و خشنودى خدا به رسالت من و ولايت على(عليه السلام)بعد از من». سپس آن گروه تهنيت به اميرالمؤمنين را آغاز كردند و از جمله آنان، ابوبكر و عمر بودند كه پيش ديگران گفتند: به به بر تو اى پسر ابى طالب كه صبح و شام را درك نمودى در حالى كه مولاى من و مولاى هر مرد و زن مؤمن شدى. و ابن عباس گفت: به خدا سوگند كه اين امر (ولايت على (عليه السلام)) بر همه واجب شد. آن گاه حسان بن ثابت در اين باره، اشعارى سرود.9
علامه امينى، وقوع اين واقعه مهم را در چنين مكانى با آن اجتماع بزرگ و در سفر عظيم حج و مأموريت پيامبر براى ابلاغ آن و نزول آيات در اين باره، سپس اقدام پيامبر(صلى الله عليه وآله) در معرفى حضرت على و تأكيد پيامبر بر مردم كه گواهى به ابلاغ بدهند و حاضران به غايبان برسانند، عنايت خداى متعال نسبت به نشر و انتشار حديث غدير مى داند كه مسلمانان با قرائت آن آيات، همه وقت و همه جا متوجه اين واقعه و حديث باشند و مرجع واقعى و پيشواى حقيقى خود را براى دريافت معالم دين و احكام آيين منزه اسلام بدون ترديد تشخيص دهند. جديت هايى كه بعدها، پيشوايان دين اسلام نسبت به يادآورى و بازگو كردن واقعه غديرخم داشته اند براى اين بوده است كه اين تاريخ روشن و خاطره مقدس، پيوسته تازه و شاداب بماند و گذشت زمان، اين واقعه را متروك و مخفى نسازد.10

ماجراى سقيفه

با انتشار خبر رحلت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، در حالى كه مدينه در ماتم و سوگ فرو رفته و على(عليه السلام)، عباس بن عبدالمطلب عموى پيامبر و برخى اصحاب در تدارك غسل و تدفين پيامبر خويش بودند، جمعى از انصار در سقيفه بنى ساعده، جمع شده و بر آن بودند تا سعد بن عباده، شيخى از بزرگان خزرج را به جانشينى رسول خدا نصب كنند. ابوبكر، عمر و ابوعبيده جراح با شنيدن اين خبر، بى درنگ و شتابان روانه سقيفه شدند، اما على و عباس نيز كه خبر را شنيده بودند، هم چنان به تدارك تدفين جنازه رسول خدا ادامه دادند. در اجتماع سقيفه، ابتدا سعد بن عباده درباره جانشينى رسول خدا سخنانى گفت. پس از خاتمه سخنان او، خزيمة بن ثابت در تأييد سعد و امتياز انصار بر مهاجران در امر خلافت سخن گفت. به دنبال او، اُسَيد بن حُضير كه او نيز از طايفه خزرج و از رقباى سعد بن عباده بود، به گفت و گو برخاست و از اختصاص پيشوايى مسلمانان به مهاجران و ابوبكر دفاع كرد. مدافعان و حاميان ديگر سعد، در قالب سخنانى به انكار ادعاى اُسيد پرداختند و كسانى نيز در تأييد او سخن گفتند. در اين حال، ابوبكر به پا خاست و با تأييد فضايل و عزت انصار، مدعى شد كه پيامبر با بيان روايت: «الائمةُ مِن قُريش» پيشوايى قوم را به مهاجران اختصاص داده است.11
به هر حال، در اين گفت و گوها چندين نظريه درباره جانشينى پيامبر مطرح شد:

ابتدا امارت انصار، سپس با حضور مهاجران، امارت دوگانه (يكى از انصار و ديگرى از مهاجران)، آن گاه امارت مهاجران و وزارت انصار، و سرانجام امارت قريش.12 همين مورد اخير تحت تأثير روايتى كه ابوبكر از قول پيامبر نقل كرد و به دليل اختلاف درونى دو طايفه اوس و خزرج به نتيجه نشست. با بالا گرفتن گفت و گوها در حالى كه خزرجيان به دو دسته مدافعان و مخالفان سعد بن عباده تقسيم شده بودند، ابوبكر، ابوعبيده يا عمر را شايسته خلافت شمرد و آنان نيز وى را شايسته دانسته و بى درنگ دستان او را براى بيعت فشردند. در اين حال، اسيد بن حضير و خزرجى هاى مطيع او، سراغ ابوبكر آمده و با او بيعت كردند.13 اين بيعت را كه با حضور چند تن از صحابه و در غيبت غالب اصحاب برجسته ديگر رسول خدا(صلى الله عليه وآله)انجام شد، «بيعت سقيفه» نام داده اند. عمر نيز بعدها آن را «فلته»14 يعنى اقدامى ناانديشيده و شتابزده شمرد.
با انتشار خبر بيعت سقيفه، افزون بر على(عليه السلام)، عباس، ابوسفيان و دست كم دوازده صحابه برجسته ديگر پيامبر به بيعت انجام شده اعتراض كردند. اگرچه ابوسفيان، پس از آن كه به على و عباس روى آورد و هيچ كدام پيشنهاد او را نپذيرفتند، به زودى تغيير عقيده داد و با خليفه اول بيعت كرد، اما اصحاب نامور پيامبر تا چند ماه بعد كه على(عليه السلام) بيعت با ابوبكر را ضرورى شمرد، هم چنان از بيعت امتناع كردند، كسانى مانند: سلمان فارسى، ابوذر غفارى، مقداد بن عمرو، ابى بن كعب، براء بن عازب، خالدبن سعيد العاص، ابوايوب انصارى، حذيفة بن يمان، خزيمة بن ثابت، ابوالهيثم بن تيهان، عثمان بن حنيف، سهل بن حنيف، بريدة بن خضيب اسلمى، ابوالطفيل. جز اين صحابه، تعدادى ديگر از اصحاب رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نيز در بيعت العامه سبقت نجستند و حضورى چشم گير از خود نشان ندادند. اينان تنها و مدتى بعد، حاضر به بيعت با ابوبكر شدند. تعدادى از مشهورترين اين صحابه به اين قرارند: زبير بن عوام، عبدالله بن عباس، فضل بن عباس، عتبة بن ابى لهب، ابوسفيان بن حارث بن عبدالمطلب، عبدالله بن ابوسفيان بن حارث، حسان بن ثابت، حباب بن منذر، عبدالله بن مسعود و بشير بن سعد.15
يك روز پس از بيعت سقيفه، صحابه ثلاثه بر آن شدند تا با فراخواندن مسلمانان به مسجد پيامبر، بيعت چند نفره روز گذشته را به بيعت عام تبديل كنند. اين اقدام انجام شد، اما باز هم على(عليه السلام)كه به مسجد كشانده شده بود از بيعت امتناع كرد و خلافت را حق انكارناپذير خويش شمرد.16 به دنبال مقاومت على(عليه السلام)، فاطمه دختر پيامبر نيز در دفاع از حق على(عليه السلام)به پا خاست، اما تمام كوشش هاى وى نيز بى پاسخ ماند و يگانه دختر رسول خدا(صلى الله عليه وآله) با بى مهرى، مورد اذيت و آزار قرار گرفت.

سؤال هاى اصلى

1 آيا واقعه غدير در تاريخ اسلام رخ داده يا بعدها طرفداران نظام امامت يعنى جريان شيعى، آن را ساخته و پرداخته اند؟ (آيا غدير واقعه اى حقيقى است يا ساختگى؟)
2 آيا در سقيفه به واقعه غدير خم و حديث غدير استناد شد؟ در صورت عدم استناد، چرا؟
3 چرا در سقيفه بر انتخابى بودن جانشين پيامبر و طرح معيارهاى غير قرآنى براى زمام دار تأكيد شد؟
4 چرا با وجود حديث غدير، اجتماع سقيفه بدون حضور بنى هاشم و با شتاب برگزار گرديد و حضرت على(عليه السلام)حتى به عنوان داوطلب احتمالى (نه به عنوان صاحب حق و منصوص در غدير) در صحنه رقابت دعوت نشد؟
فرضيه هاى واقعه غدير
درباره وقوع يا عدم وقوع واقعه غدير، چهار گزينه متصور است:

1 اصلا پيامبر(صلى الله عليه وآله) كسى را به جانشينى تعيين ننمود و كار امت را به خود آن ها واگذاشت و واقعه اى به نام غدير خم روى نداده و غدير جريان ساختگى توسط شيعيان است;

2 واقعه غدير وقوع يافته است، لكن پيامبر(صلى الله عليه وآله) كسى را براى جانشينى معين ننمود، بلكه او با دريافت اين كه سال آخر عمرشان مى باشد و آن حج، حجة الوداع است، راهنمايى ها و توصيه هاى لازم را در يك اجتماع بزرگ به پيروان نمودند; اجتماع پيام رسانى، توصيه ها و وداع بوده است;

3 واقعه غدير رخ داده، پيامبر(صلى الله عليه وآله) هم حضرت على(عليه السلام) را به مردم معرفى كرد و در شأن او سخن گفته است، لكن ولايت او به معناى دوستى با وى بوده، نه ولايت به معناى زعامت و رهبرى سياسى عموم مسلمانان پس از خود;

4 واقعه غدير رخ داده و در آن اجتماع بزرگ مسلمانان، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به عنوان يكى از آخرين مأموريت هاى الهى خود، رهبرى و جانشين آينده جامعه اسلامى را به فرمان خداوند تعيين كرد و به مردم اعلام فرمود. با اين اقدام، هم دغدغه مؤمنان نسبت به آينده دين، امت مسلمان و حكومت اسلامى بر طرف گرديد، هم اميدها و نقشه هاى دشمنان و فرصت طلبان و منافقان كه دل به آينده پس از پيامبر(صلى الله عليه وآله) بسته بودند بر باد رفت و سنگ يأس بر سينه آنان زده شد.
فرضيه اول را مستندات تاريخى، حديثى، تفسيرى و ادبى فراوان كه به نقل واقعه غدير پرداخته اند رد مى كند و بر ساختگى بودن آن توسط شيعه، خط بطلان مى كشد. علاوه بر آن، ادله كلامى متعدد كه متكلمان (شيعى) ارائه كرده اند، واگذارى كار امت را به خويش، بى پايه ساخته و بر منصوص بودن آن، ادله اى اقامه كرده اند.
فرضيه دوم نيز با اين توضيح نمى تواند جايگاهى داشته باشد، زيرا پيامبر(صلى الله عليه وآله) تا آن زمان تمامى دستورها و احكام اساسى دين اسلام را به مردم ابلاغ نموده و براى بيان هيچ يك از آن همه احكام، هيچ گاه چنين اجتماع بزرگى را با آن عظمت و تأكيدات درباره آن براى ايراد خطبه و غيره برپا نكرده بود. استفاده از چنان اجتماعى بزرگ در سفر حج جز پيام رسانى و ابلاغ يك موضوع مهم كه به حيات آينده جامعه اسلامى مربوط مى شد چيز ديگرى نمى توانست باشد. توقف كاروانى بزرگ در وسط روز زير آفتاب سوزان، در صحرايى بدون سايه بان و درخت و... براى بيان امر جزئى نبوده است، در حالى كه اگر منظور، بيان حكم شرعى بود مى توانست هنگام رفتن به مكه يا در موسم حج به مردم ابلاغ كند. ابلاغ موضوع غدير در محلى كه كاروان ها از يكديگر جدا مى شدند و به شهر و ديار خود مى رفتند صورت گرفت تا پيام را به ديار خود منتقل كنند و حاضران بشنوند و به غايبان هم برسانند و به عنوان حادثه اى مهم در اذهان بماند و سال هاى آينده با گذر از آن مكان، آن حادثه در خاطره ها تجديد گردد.
فرضيه سوم نيز نمى تواند درست باشد، زيرا بيان دوستى حضرت على(عليه السلام) يا در مفهوم عام تر اهل بيت و نزديكان پيغمبر(صلى الله عليه وآله) به چنين مجمعى با آن مقدمات و تفصيل قضيه نيازى نداشت. اگر پيامبر براى مسلمانان محترم است تا آن حد كه اشياى منسوب به او حرمت و ارزش دارد و بعدها آثار جزئى پيامبر از نشانه هاى خلافت محسوب مى شد و دست به دست مى گشت، اهل بيت او كه به آن حضرت منسوب و از يك ريشه و درخت برآمده اند بر مسلمانان لازم است كه با آن ها دوستى و مهر بورزند. اين نگرش در صورتى مى تواند درست باشد كه قسمت اول حديث كه مى فرمايد «من كنت مولاه» را درباره رسول گرامى(صلى الله عليه وآله) نيز در همين معنا بدانيم. از سوى ديگر مى دانيم كه در قرآن مودت با خويشان پيامبر(صلى الله عليه وآله)به صراحت ذكر شده و پيشتر به مسلمانان ابلاغ شده و حتى به گونه اى مزد رسالت پيامبر مى باشد:«قل لا اسئلكم عليه اجراً الّا المودة فى القربى»17 همان اهل بيتى كه خداوند آن ها را از هر رجس و پليدى مطهر گردانيده است.18 و اصولا وقتى بر اساس آيات قرآن مؤمنان، برادران يكديگرند (انما المؤمنون اخوه)19 و بين آن ها بايد دوستى و مودت برقرار باشد، يكديگر را دوست داشته باشند، نسبت به هم مهربان و رحيم20 و تواضع و فروتنى داشتند باشند، و با دشمنان دوستى نورزند و با كمال عزت و سرافرازى با آن ها برخورد كنند،21 اين دوستى با نزديكان پيامبر(صلى الله عليه وآله)بيشتر از ديگران، طبيعى و امرى عقلانى به نظر مى رسد، و ديگر نيازى نبود جمع بزرگى از مردم را در آن سفر طولانى زير گرماى آفتاب متوقف كنند تا پيامبر سفارش خويشان خود را به آن ها بنمايد.
بدين ترتيب با حذف سه گزينه از اين احتمالات، گزينه چهارم، همان نظريه اى است كه دلايل متقن در تأييد آن اقامه شده و اصل وقوع آن از مسلمات تاريخى است. و در دلالت حديث غدير بر وصايت و جانشينى حضرت على بن ابى طالب(عليه السلام) پس از پيامبر(صلى الله عليه وآله)، علاوه بر گواهى هاى تاريخى، از منظر كلامى نيز با ادله عقلى و نقلى (آيات و احاديث) استدلال شده است.
اينك با اين مفروض كه واقعه غدير امرى قطعى و حقيقى است نه ساختگى، و با توجه به اين كه فاصله بين اين واقعه تا ماجراى سقيفه حدود هفتاد روز مى باشد اين سؤال مطرح مى شود كه چرا در آن اجتماع كه درباره امر مهم جانشينى پيامبر تشكيل شد به غدير استناد نكردند و موضوع جانشينى را در لواى امرى كه به شوراى امت واگذار شده مطرح كردند و مدعيان ديگرى غير از بنى هاشم در صحنه با يكديگر به رقابت پرداختند؟
احتمال هاى عدم استناد به غدير در سقيفه

موارد زير مى توانند مبناى پاسخ هاى احتمالى به سؤال ياد شده باشند:
1 ظهور دوباره عصبيت هاى جاهلى:

دور نيست كه سنت هاى جاهلى و رقابت قدرت و عصبيت هاى قبيلگى در ميان دسته هاى مدعى خلافت در سقيفه، مانع از استناد به واقعه غدير درباره وصايت نبوى بوده است، زيرا در صورتى كه غدير مبنا قرار مى گرفت مجالى براى رقابت و حضور ديگر گروه ها در تصدى منصب خلافت پيامبر(صلى الله عليه وآله) پديد نمى آمد; به بيان ديگر، تنها در صورت مخدوش ساختن و بى اعتبار كردن يا فراموشى غدير، زمينه براى بهره بردارى هاى سياسى مهيا مى شد.
2 وسوسه رهبرى حكومت براى دنيا طلبان:

مى دانيم كه دعوى نبوت توسط حضرت محمد(صلى الله عليه وآله) در جامعه جاهلى كه از روى صدق و حقيقت بود سرانجام موجب شكل گيرى حكومتى واحد با آيين واحد و رهبرى واحد و با مركزيت سياسى در مدينه شد كه بخش وسيعى از جزيرة العرب را در حوزه حاكميت خويش قرار داد. قرار گرفتن پيامبر(صلى الله عليه وآله) در رأس چنين نظامى كه عرب به خويش نديده بود علاوه بر جنبه دينى و معنوى او، حشمت سياسى ايشان را به عنوان رهبر در ديده ها برجسته مى كرد و بر اعتبار خاندان بنى هاشم كه رسول الله(صلى الله عليه وآله) از آن خاندان بود مى افزود. اين موقعيت جديد در جزيرة العرب براى بزرگان قبايل كه بزرگ ترين واحد سياسى ايشان قبيله و بالاترين منصبى كه مى توانستند بدان دست يابند «شيخ» قبيله بوده است، وسوسه كننده و اشتها آور بود، زيرا با طرح دعوى مشابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) يا دعوى عهده دارى خليفگى او، مى توانستند در رأس نظامى سياسى قرار گيرند كه هم قدرت، هم شهرت و هم ثروت را براى آن ها به ارمغان مى آورد. از اين رو پس از موفقيت پيامبر(صلى الله عليه وآله)در تأسيس حكومت اسلامى در جزيرة العرب، كسانى با دعوى پيامبرى، در ميان قبايل ظاهر شده و در ارتداد مردم كوشيدند و جريان پيامبران دروغين يا متنبّى ها شكل گرفت اين جريان از اواخر حيات پيامبر با حركت اسود عَنْسى آغاز شد و ادامه اين تحركات پس از درگذشت ايشان اوضاع جزيرة العرب را دست خوش آشفتگى، و نظام خلافت را تهديد كرد. مُسيلمه، طُليحه و سجاح از اين نمونه پيامبران دروغين مى باشند. سرانجام اين شورش ها كه به اهل ردّه معروف اند در ايام خلافت خليفه اول با نيروى نظامى سركوب شدند و شكست خوردند.
اما تلاش ديگر از جانب بزرگانى صورت گرفت كه امتياز «صحابى» پيامبر را داشته و از اصحاب او به شمار مى رفتند. اين گروه، موضوع «امارتِ» جامعه اسلامى و «خليفه رسول الله» بودن را مطرح كرده و سعى در تصدى اين منصب داشتند. بزرگانى از انصار چون سعد بن عباده خزرجى، تنى چند از مهاجران چون ابوبكر، عمر و ابوعبيده جراح در اجتماع سقيفه، نامشان مطرح شد و پس از گفت و گوها و مشاجره ها ابوبكر به عنوان اولين خليفه برگزيده شد

 پس از مدتى، تعدادى ديگر از اصحاب چون عثمان، طلحه، زبير، عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابى وقاص در شوراى شش نفره نامزد اين منصب شدند و در ادامه، امويان، كينه توزترين دشمنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) در دوران نبوت، و از پس آن ها عباسيان، رداى خلافت را بر دوش كشيدند و با اين منصب نه در رأس قبيله يا حكومتى در جزيرة العرب، بلكه بر امپراتورى گسترده اسلامى با جغرافياى سياسى وسيع در شرق و غرب، حكومت مى راندند. در اين منصب، قدرت سياسى، نظامى، اقتصادى و معنوى خلافت در دست شخصى به نام خليفه قرار مى گرفت و مسلمانان ملزم به تبعيت و اطاعت از او به عنوان «اولوالامر» و «اميرالمؤمنين» بودند.
3ـ اقدام حكومت هاى بعدى (معارضان با انديشه شيعى) در حذف استناد به غدير در سقيفه:

اين احتمال را از زاويه نگرش مذهبى نيز مى توان مطرح كرد و آن اين كه شايد در سقيفه، به غدير استناد شده لكن بعدها كه تاريخ نگارى اسلامى در سده دوم به نگارش در آمده، اين استنادها توسط قدرت هاى حاكم كه مبانى قدرت آن ها را مخدوش مى كرد، محو گرديده است; يعنى در واقع، اين اقدام انگيزه اى بود به منظور مشروعيت بخشيدن به شيوه انتخاب خليفه در سقيفه، و مشروع سازى و مقبول نمايى كل جريان خلافت در حيات سياسى مسلمانان.
4 تعمّد مورّخان در مغفول گذاشتن استناد به غدير در سقيفه:

مبناى اين احتمال بر آن است كه مورخان را مقصر بپنداريم، با اين توضيح كه مورخان كه گزارش گران رسمى وقايع تاريخ اسلام و سلسله هاى اسلامى بوده و از نظر مذهبى غالباً به تسنن گرايش داشته در حمايت از نظام غالب (نظام خلافت) و براى مشروعيت بخشيدن به شيوه انتخاب خليفه، به عمد از نقل شفاف واقعه غدير و نيز از اشاره به استناد به غدير در سقيفه پرهيز كرده اند.
5 طرح شيوه شورايى يا انتخابى جانشين پيامبر در برابر شيوه نص (اجتهاد در برابر نص) به عنوان ترفندى براى دست يابى به قدرت و حكومت:

با توجه به اهميت رهبرى در اسلام و نظام دينى موجود كه ميراث ارزش مند پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) بود، گزينش برترين فرد براى تصدى آن، امرى ضرورى و بايسته بود. اين گزينش مى بايست بر اساس ويژگى هاى قرآنى صورت مى گرفت. بهترين انتخاب كه خالى از هر گونه شك و ريب باشد همان تعيين الهى و ابلاغ توسط رسول خدا(صلى الله عليه وآله)بود كه در ديدگاه شيعه در غدير صورت گرفت (نظريه منصوص بودن امامت). اگر اين نظريه نيز مبنا نباشد در آن نظام دينى كه با معيارهاى خاص قرآنى رفتار مى شد بنا به شواهد و قراين متقن، برترين فرد جهت انتخاب، على(عليه السلام) بود، لكن ترفندى كه مى توانست جامعه را از اين انتخاب دور سازد، مبنا قرار دادن معيارهاى غير قرآنى و منبعث از نظام قبيلگى (مانند شيخوخيت و...) و طرح شيوه انتخابى يا شورايى جانشين بود كه در آن صورت با رقابت گروه ها براى برترى دادن خود بر ديگرى و ميدان دارى شيوخ، نه مجالى براى استناد به غدير و اقبال به على(عليه السلام) بود و نه شانسى براى شخص جوانى چون ايشان كه در آن معركه با آن رويكرد، امتيازى به دست آورد.
6 رقابت قدرت در ميان سران گروه هاى موجود در مدينه و تعمد آنان در غفلت از غدير:

در واقع، بعد از غدير خم كه امام على در آن به وصايت منصوب شد، تمام كسانى كه آرزوى قدرت و حكومت داشتند به تدريج شروع به كار كردند تا بتوانند زمينه را آماده و پس از پيامبر، قدرت را قبضه كنند. اين ها سخت تلاش مى كردند و زمينه هم آماده بود. اقدام پيامبر در نصب جانشين، براى عده اى دردسر ايجاد كرده بود. اين ها پيامبر را تحمّل مى كردند، ولى كارها و نصب هاى او را براى دوام دين، خوش نداشتند. اين بود كه از سال آخر حيات پيامبر اسلام به تدريج، زمينه چنين حركاتى آماده شد تا جايى كه پيامبر برخى مسائل را به بعضى از همسرانش نمى گفت. حتى بعضى افراد با اين تصور كه پيامبر هم از هوا و تعصب و تمايلات خانوادگى و گرايش هاى قومى و فاميلى به دور نيست (بر خلاف نص قرآن: «و ما ينطق عن الهوى ان هو الاوحىٌ يوحى»22 به اين مسئله اعتراض داشتند كه نبوت و امامت نبايد هر دو در يك خانواده (بنى هاشم) جمع شود. بنابراين، ابلاغ رهبرى را انكار و از محوّل شدن كار به شورا طرفدارى مى كردند. طبيعى است در چنين حالتى، حزبى كه مى توانست تبليغات را اداره كند، شورا را به دست مى گرفت و از نتيجه آن بهره مند مى شد.23
مقارن وفات پيامبر در جامعه اسلامى، سه حزب و گروه براى به دست گرفتن قدرت و خلافت وجود داشت: 1 حزبى كه با دو خليفه اول و دوم و سعدبن ابى وقاص تشكيل مى شد. به اين حزب يا گروه، حزب «تَيم» و «عَدى» هم مى گويند. شاخه نظامى اين حزب را خالدبن وليد اداره مى كرد، 2 حزب ابوسفيان (طُلقاء)، 3 حزب انصار خزرجى به رهبرى سعد بن عباده كه رئيس خزرج بود.
حزب اول كه مقارن سال آخر حيات پيامبر تشكيل شد امكاناتش از ديگران بيشتر بود، زيرا در خانه خود پيامبر نيز خبرچين داشت و خيلى خوب مى توانست از مسائل و حوادث آگاه شود.
حزب ابوسفيان كه حزب امويان بود با نقطه ضعف هايى كه داشت در آغاز به تنهايى نمى توانست مدعى قدرت شود مگر در پناه كسانى ديگر كه وجهه اجتماعى داشتند.24 از اين رو ابوسفيان ابتدا سراغ على(عليه السلام) و سپس عباس رفت، اما چون آنان بيعت و حمايت او را نپذيرفتند، تغيير عقيده داد و با ابوبكر بيعت كرد و از اين جا اين حزب به تدريج، زمينه چينى نمود تا آن گاه كه خلافت اموى را پايه گذارى كرد.
حزب ديگر، يعنى انصار كه قدرتش بيشتر بر مردم مدينه متكى بود، به رياست سعد بن عباده براى فرداى رهبرى زمينه سازى مى كردند. اينان مى گفتند ما شما مهاجران را جا داديم و امكانات و قدرت مالى در اختيارتان نهاديم، و چون در جامعه نفوذ داريم بايد يكى از افراد ما قدرت رهبرى جامعه را به دست گيرد. سعد بن عباده انصارى پس از اين كه دريافت قدرت رقيب (حزب تيم وعدى به اضافه ساير افراد متنفذ قريش) قوى است، به شكل تاكتيكى به امام على(عليه السلام) متمايل شد و به عنوان طرفدارى از او كنار رفت، اما بعد در حوارين ترور شد و مرگ او را به جن نسبت دادند! در واقع، حزب رقيب براى جلوگيرى از پيوستن حزب انصار به بنى هاشم با توطئه اى (ترور توسط خالد بن وليد) سعد را از ميان برداشتند.
از سوى ديگر، بنى هاشم نيز به عنوان يك گروه مطرح بودند و كسانى چون عبدالله بن عباس، سهل بن حنيف، مقداد، عمار، عثمان بن حنيف، سلمان فارسى و ابوذر، از صحابى هاى شكنجه ديده و مبارز در آن ميان بودند. اين گروه، نيروى كمترى داشتند، اما از نظر مكانت اجتماعى و سابقه اسلاميت بالاتر بودند.25
تفسير برخى از اين گروه ها از دين و حكومت اسلامى، تفسيرى قومى و قبيله اى بود و با هدف قدرت راندن بر جامعه، درصدد به دست گيرى حكومت بودند; در واقع در پى تقسيم قدرت بودند، نه اعتلاى كلمة الله و دوام دين. از اين رو با طرح ايرادهايى چون جوان بودن على، عدم آشنايى به سياست، شوخ بودن، از ميان برنده نسل عرب (در جنگ ها) و مخالفت قبايل با امارت او و... ، بر معيارهاى شيخوخيت، سياست مدار بودن (اهل مماشات و سازش و مداهنه بودن)، و پذيرش نزد قبايل، تكيه كردند تا بتوانند با حذف منصوب پيامبر(صلى الله عليه وآله) قدرت و حكومت را در اختيار خويش گيرند.
بنابراين، بروز عصبيت هاى جاهلى، رقابت قدرت براى دست يابى به حكومت، وسوسه رهبرى براى دنياطلبان، كينه ورزى قريش در حذف بنى هاشم، در طرح شيوه ديگرى براى تعيين زمام دار جامعه اسلامى و ناديده گرفتن نص و تعيين (در غدير) مؤثر بود و بعدها نيز در خلافت اسلامى، هم از جانب حاكميت و هم از جانب مورخان رسمى به غفلت يا به عمد، استناد به غدير در سقيفه به فراموشى سپرده شد.